Quliyev E.H.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Geologiya və Geofizika İnstitutu, Azərbaycan AZ1073, Bakı, H.Cavid prospekti, 119: guliyevemin@outlook.com

Xülasə. Məqalədə Böyük Qafqazın cənub yamacının (Vəndam tektonik zonası) Alt Təbaşir çöküntülərinin petroqrafik və geokimyəvi göstəriciləri əsasında Kepuç və Qırxbulaq formasiyalarının terrigen süxurlarının yetkinliyi, paleoiqlim və paleoaşınma şəraitləri öyrənilir. Petroqrafik təhlil zamanı müəyyən olunmuşdur ki, bu çöküntülər qırıntı materialın zəif çeşidlənməsi ilə xarakterizə olunur. Qırıntıların bucaqlı və yarımbucaqlı olması onların yaxın terreynlərdən gətirildiyini göstərir. Çöküntülərin mineraloji yetkinliyi tərkibcə dəyişkənlik indeksidən (ICV), aşınma xüsusiyyətləri isə kimyəvi dəyişkənlik indeksi (CIA), kimyəvi aşınma indeksi (CIW) və plagioklaz dəyişkənlik indeksindən (PIA) istifadə etməklə qiymətləndirilmişdir. Aparılmış geokimyəvi təsnifata görə çöküntülərin litarenitlərə və qrauvaklara uyğun olduğu müəy­yən edilmişdir. Al₂O₃-(CaO+Na₂O)-K₂O (A-CN-K) diaqramı kimyəvi aşınma indeksləri ilə birlikdə mənbə sahəsindəki quraqlıq və yarımquraqlıq iqlim şəraitinə uyğun olaraq zəif və mülayim aşınmanı göstərir. Digər tərəfdən, “ICV”nin 0,9-1,59 diapazonunda dəyişməsi çöküntülərin maddi və mineraloji tərkibinin zəif yetkinliyinin indikatorudur. Bundan başqa, Zr/Sc-Th/Sc və Al₂O₃-Zr-TiO₂ kimi diskriminant diaqramlar çöküntülərin təkrar çökmədiyini və hidravlik çeşidlənməyə məruz qalmadığını ifadə edir.

Açar sözlər: yetkinlik, paleoiqlim, paleoaşınma, ICV, CIA, PIA, CIW, təkrar sedimentasiya, çeşidlənmə

ƏDABİYYƏT

Ализаде Ак.А. Геология Азербайджана. Tом IV – Тектоника. Издательство “Nafta Press”. Баку, 2005а, 506 с.

Ализаде Ак.А. Геология Азербайджана. Том 1 – Стратиграфия. Часть 2: Мезозойская и Кайнозойская эры. “Nafta Press”. Баку, 2005б, 580 с.

Alizadeh Ak.A. The modern problems of geology and geophysics of Eastern Caucasus and the South Caspian depression. 34th International geological congress. Nafta Press, Baku, 2012, 286 p.

Baiyegunhi C., Liu K., Gwavava O. Geochemistry of sandstones and shales from the Ecca Group, Karoo Supergroup, in the Eastern Cape Province of South Africa: Implications for provenance, weathering and tectonic setting. Open Geosciences, Vol. 9, No. 1, 2017, DOI: 10.1515/geo-2017-0028.

Boggs Jr.S. Principles of Sedimentology and Stratigraphy. 4th Edition, Pearson Education Inc., Upper Saddle River, NJ 07458, USA, ISBN 0-13-154728-3, 2006, 662 p.

Boggs S. Principles of Sedimentology and Stratigraphy, (5th ed.). Upper Saddle River, N.J.: Prentice Hall. ISBN 0-13-099696-3. 2009.

Cox R., Lowe D.R., Cullers R.L. The influence of sediment recycling and basement composition on evolution of mudrock chemistry in the Southwestern United States. Geochimica et Cosmochimica Acta, Vol. 59, No. 14, 1995, pp. 2919-2940, https://doi.org/10.1016/0016-7037(95)00185-9.

Crook K.A.W. Lithogenesis and geotectonics: the significance of compositional variation in flysch arenites (graywackes), In: Modern and ancient geosynclinal sedimentation (Dott R.H. and Shaver R.H. eds.). SEPM Spec. Publ., 19, 1974, pp. 304-310.

Eric B.E., Fralick P., Emile E., Betrant B.S., Ntoboh T.C., Nkongho A.E., Cedric B.B. Geochemical constraints on the provenance, paleoweathering and maturity of the Mamfe black shales, West Africa. Journal of African Earth Sciences, Vol. 175, No. 3, 2021, https://doi.org/ 10.1016/j.jafrearsci.2020.104078.

Fedo C.M., Nesbitt H.W. and Young G.M. Unravelling the effects of potassium metasomatism in sedimentary rocks and paleosols, with implications for palaeo-weathering conditions and provenance. Geology, Vol. 23, No. 10, 1995, pp. 921-924, https://doi.org/10.1130/ 0091-7613(1995)023<0921:UTEOPM>2.3.CO;2.

Fei X., Liu J., Tang C., Zou X., Zhang L. Supergene weathering of ore deposits and geochemical prospecting. In: (Advances in Earth Science Research (Shandong J. and Fu X. eds.), Springer. 2017, pp. 119-137.

Garcia D., Fonteilles M., Moutte J. Sedimentary fractionations between Al, Ti, and Zr and the genesis of strongly peraluminous granites. The Journal of Geology, Vol. 102, No. 4, 1994, pp. 411-422. https://doi.org/10.1086/629683.

Jin Z., Cao J., Wu J., Wang S. A Rb/Sr record of catchment weathering response to Holocene climate change in Inner Mongolia. Earth Surface Processes and Landforms, Vol. 31, No. 3, 2006, pp. 285-291, DOI:10.1002/esp.1243.

Harnois L. The CIW index: A new chemical index of weathering. Sedimentary Geology, Vol. 55, No. 3-4, 1988, pp. 319-322, https://doi.org/10.1016/0037-0738 (88)90137-6.

Herron M.M. Geochemical classification of terrigenous sands and shales from core or log data. Journal of Sedimentary Petrology, Vol. 58, No. 5, 1988, pp. 820-829.

Kangarli T.N. Mass overthrust within the structure of Greater Caucasus (Azerbaijan). In: The modern problems of geology and geophysics of Eastern Caucasus and the South Caspian Depression. 34th International Geological Congress. Special Issue Papers. Nafta-Press. Baku, 2012, pp. 163-201.

Kroonenberg S.B. Effects of provenance, sorting and weathering on the geochemistry of fluvial sands from different tectonic and climatic environments. In: Proc. 29th Int. Geol. Congr. Part A. (Kumon FYu. K.M. eds.), Kyoto, Japan 1992. VSP Publ., Utrecht, 1994, pp. 69-81.

Long X., Yuan C., Sun M., Xiao W., Wang Y., Cai K., Jiang Y. Geochemistry and Nd isotopic composition of the Early Paleozoic flysch sequence in the Chinese Altai, Central Asia: Evidence for a northward-derived mafic source and insight into Nd model ages in accretionary orogens. Gondwana Research, Vol. 22, No. 2, 2012, pp. 554-566, DOI:10.1016/j.gr.2011.04.009.

Maynard J.B., Sutton S.J., Robb L.J., Ferraz M.F., Meyer F.M. A paleosol developed on hydrothermally altered granite from the hinterland of the Witwatersrand Basin: characteristics of a source of Basin Fill. Journal of Geology, 103, 1995, pp. 357-377, https://doi.org/10.1086/ 629757.

McLennan S.M. Rare earth elements in sedimentary rocks: influence of provenance and sedimentary processes. In: Geochemistry and Mineralogy of Rare Earth Elements (Lipin B.R. and McKay G.A., eds.), De Gruyter. Berlin, Vol. 21, No. 1, 1989, pp. 169-200, https://doi.org/ 10.1515/9781501509032-010.

McLennan S.M. Weathering and global denudation. Journal of Geology, Vol. 101, No 2, 1993, pp. 295-303, http://dx.doi.org/10.1086/648222.

Nesbitt H.W. and Young G.M. Early Proterozoic climates and plate motions inferred from major element chemistry of lutites. Nature 299, 1982, pp. 715-717, https://doi.org/ 10.1038/299715a0.

Nesbitt H.W. and Young G.M. Prediction of some weathering trends of plutonic and volcanic rocks based on thermodynamic and kinetic considerations. Geochimica et Cosmochimica Acta, Vol. 48, No. 7, 1984, pp. 1523-1534, DOI:10.1016/0016-7037(84)90408-3.

Nesbitt H.W. and Young G.M. Formation and diagenesis of weathering profiles. Journal of Geology, Vol. 97, No. 2, 1989, pp. 129-147, DOI:10.1086/629290.

Nichols G. Terrigenous clastic sediments. Blackwell Science. Oxford, 2015, pp. 1-14.

Oni S.O. and Olatunji A.S. Depositional environments signatures, maturity and source weathering of Niger Delta sediments from an oil well in southeastern Delta State, Nigeria. Eurasian Journal of Soil Science, Vol. 6, No. 3, 2017, pp. 259-274, https://doi.org/10.18393/ejss.297245.

Pettijohn F.J., Potter P.E., Siever R. Sand and sandstone. Springer-Verlag. Berlin, Heidelberg, New York, 1972, 583 p.

Potter P.E. Petrology and chemistry of modern Big River Sands. The Journal of Geology, Vol. 86, No. 4, 1978, pp. 423-449. https://doi.org/10.1086/649711.

Roser B.P. and Korsch R.J. Determination of tectonic setting of sandstone-mudstone suites using SiO2 Content and K2O/Na2O Ratio. The Journal of Geology, Vol. 94, No. 5, 1986, pp. 635-650. https://doi.org/10.1086/629071.

Roser B.P., Cooper R.A., Nathan S., Tulloch A.J. Reconnaissance sandstone geochemistry, provenance, and tectonic setting of the lower Paleozoic terranes of the West Coast and Nelson, New Zealand. New Zealand Journal of Geology and Geophysics, Vol. 39, No. 1, 1996, pp. 1-16, DOI:10.1080/00288306.1996.9514690.

Suttner L.J. and Dutta P.K. Alluvial sandstone composition and paleoclimate, I. Framework mineralogy. Journal of Sedimentary Research, Vol. 56, No. 3, 1986, pp. 329-345, DOI:10.1306/212F8909-2B24-11D7-8648000102C1865D.

Taylor S.R. and McLennan S.M. The continental crust: Its composition and evolution. Blackwell Scientific Publications. Oxford, 1985, pp. 1-312.

Taylor S.R. and McLennan S.M. The geochemical evolution of the continental crust. Reviews in Geophysics, Vol. 33, 1995, pp. 241-265.

Weltje G.J. and von Eynatten H. Quantitative provenance analysis of sediments: review and outlook. Sedimentary Geology, Vol. 171, No. 1-4, 2004, pp. 1-11, https://doi.org/ 10.1016/j.sedgeo.2004.05.007