Məmmədov P.Z.

Neftli-qazlı hövzələrin (NQH) çökmə örtüyündə ierarxik bir-birinə tabe olan elementar cisimlərin fasiləsiz sıraya ayrılır: yaş xronostratiqrafik vahidlərinin şaquli sırası və formasiya-fasial, litostratiqrafik vahidlərinin lateral sırası. Sonuncular maddi-struktur və genetik əlamətlərə görə ayrılır və stratiqrafik bölmələrə qoyulan sərhədlərin sinxronluğu tələbinə cavab vermirlər.

NQH baza modellərinin yaradılması və KH akkumulyasiyası və generasiyası şəraitini proqnozlaşdırmaq məqsədilə çöküntütoplanma proseslərinin miqdarı modelləşdirilməsi üçün kəsilişdə sinxron sərhədli suxurüstü səviyyədə təşkil olunmuş qatlı geoloji cisimlər sinfini ayırmaq və tədqiq etmək zəruridir.

Çökmə hövzələrdə süxurüstü səviyyəli geoloji cisimlər seysmik stratiqrafiya tərəfindən kifayət qədər etibarlı ayrılır və tədqiq edilir. Seysmik stratiqrafiya geologiyanın və xüsusilə, spesifik vəzifəsi çökmə qatlarının əmələ gəlməsinin xronoloji tarixiardıcılığını təyin etmək olan, stratigrafiyanın bir sıra məsələlərinin həlli üçün çox əhəmiyyətli məlumat verir.

Çökmə hövzələrinin seysmostratiqrafik analizı əsasları aşağıdakilar olan bir sıra prinsiplərə əsaslanır; a) müxtəlif yaşlı üçölçülü cisimləri-seysmostratiqrafik bölmələri (SSB) ayırmağa imkan verən, seysmik əksedən sərhədlərinin xronostratiqrafik əhəmiyyəti və b) SSB ierarxlığıdır ki, buna görə hər iri ranqlı bölmə daha aşağı ranqlı vahidlərə bölünə bilər. Müxtəlif ranqlı SSB ardıcıl sırası hadisələr stratiqrafiyasının obyektiv şkalasını təşkil edir və ÇH inkişafının mərhələliyini üzə çıxarır. Seysmostratiqrafiyanın inkişafı prosesində və onun çöküntü hövzələrində geniş tətbiqi zamanı kəsilişin bir-birinə ierarxik tabeçilikdə olan üçölçülü xronostratiqrafik vahidlərə-seysmostratiqrafik bölmələrə (SSB) bölünməsində yaş meyarı əsasdır. Müxtəlif sxemlər mütəhərrik qurşaqlardan uzaq olan platformalarda və pereokeanik əyalətlərdəki ÇH sınaqdan keçmişlər. Mütəhərrik qurşaqların çökmə hövzələri çox böyük (18–25 km) qalınlığa malikdir. Mütəhərrik qurşaqların parlaq nümayəndələrindən biri, bünövrəsi 27–30 km dərinlikdə yerləşən Cənubi Xəzər meqaçökəkliyidir (CXMÇ). CXMÇ örtüyündə bir neçə müxtəlifyaşlı çöküntü kompleksləri ayrılır. Bunların bəziləri qalınlığına (3–7 km) və həcminə görə struktur mərtəbələrindən və hətta onlarla qonşu platforma sahələrindəki bütün çöküntü kompleksindən də böyükdürlər. Belə böyük qalınlığı komplekslərinin özləri müxtəlif miqyaslı və ranqlı üçölçülü cisimlərin yaş üzrə ardıcıliğından ibarətdirlər. Məqalədə CXMÇ kəsilişləri timsalında çökmə örtüklərinin, dərinçökmüş ÇH müxtəlif ranqlı SSB bölünməsi sxemləri və metodikasının effektivliyi nəzərdən keçirilir. Sxemə ierarxik tabeçilikdə olan bölmələrin 6 ranqı (səviyyəsi) daxildir. Hər bir SSB genezisi, miqyası (regional və ya lokal) və təşkilolunma səviyyəsi-ixtisaslaşması (tektono-sedimentasiya və ya sedimentasiya), onların formalaşmasında tektonik, sedimentasiya və evstatik amillərin rolu və həmdə onları məhdudlaşdıran sərhədlərin fiziki və geoloji xüsusiyyətləri nəzərdən keçirilir.